Αφιέρωμα Μετενσάρκωση: 2ο μέρος

Η μετενσάρκωση στον Ινδουισμό

Κρίσνα και Αρτζούνα (Μπαγκαβάτ Γκιτά)

Η προέλευση της Σαμσάρα, του τροχού των μετενσαρκώσεων, θα πρέπει να αποδοθεί στον Ινδουισμό και στα κλασικά του συγγράμματα. Δε θα πρέπει να εμφανίστηκε νωρίτερα από τον 9ο π.Χ. αιώνα, γιατί οι Βεδικοί ύμνοι, τα πιο αρχαία συγγράμματα του Ινδουισμού, δεν την αναφέρουν, κάτι που υποδηλώνει ότι η μετενσάρκωση δεν είχε ακόμα διατυπωθεί στην εποχή της σύνθεσης των ύμνων (13ος - 10ος αιώνας π.Χ.). Ας αναλύσουμε συνεπώς την ανάπτυξη της έννοιας της αθανασίας στα μεγάλα Ινδουιστικά συγγράμματα, ξεκινώντας από τις Βέδες και τις Βραχμάνες.

Αθανασία στους Βεδικούς ύμνους και στις Βραχμάνες

Την εποχή που είχαν γραφτεί οι Βεδικοί ύμνοι η εικόνα που υπήρχε για τη μεταθανάτια ζωή ήταν πως ένα ανθρώπινο ον συνεχίζει να υπάρχει μετά το θάνατο ως ολόκληρο άτομο. Μεταξύ ανθρώπων και θεών υπήρχε απόλυτη διάκριση, όπως και σε όλες τις άλλες πολυθεϊστικές θρησκείες του κόσμου. Η έννοια μιας απρόσωπης συγχώνευσης με την πηγή όλης της ύπαρξης, όπως αργότερα προτάθηκε από τις Ουπανισάντ, ήταν αδιανόητη. Παρακάτω παρουσιάζονται κάποια επιχειρήματα για την υπόθεση αυτή, που προκύπτουν από την ερμηνεία της επικήδειας τελετής:

1. Όπως ήταν ο κανόνας σε άλλες αρχαίες θρησκείες (για παράδειγμα αυτές της Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας), οι αποθανόντες θάβονταν με την τροφή και τα ρούχα που θεωρούνταν απαραίτητα για τη μεταθανάτια ζωή. Επιπλέον, η πίστη των αρχαίων Αρίων στη διατήρηση της ατομικής ταυτότητας μετά το θάνατο, τους οδήγησε στο να αποτεφρώνουν το νεκρό σύζυγο μαζί με την (ζωντανή) γυναίκα του και να τους δένουν μαζί ώστε να τον συντροφεύει στη μεταθανάτια ζωή. Σε κάποια μέρη της Ινδίας η τελετή αυτή γινόταν μέχρι την Βρετανική αποίκιση.
2. Αντίστοιχα με την παράδοση της αρχαίας Κινέζικης θρησκείας, οι αποθανόντες συγγενείς σχημάτιζαν μια άγια ιεραρχία στο βασίλειο των νεκρών. Ο τελευταίος άντρας που είχε πεθάνει μνημονευόταν ξεχωριστά για ένα χρόνο μετά την αναχώρησή του και στη συνέχεια περιλαμβανόταν στα επικήδεια πρόσφορα της μηνιαίας τελετής 'shraddha'. Η τελετή αυτή ήταν αναγκαία γιατί ο αποθανών μπορούσε να επηρεάσει αρνητικά ή θετικά τη ζωή των ζωντανών.
3. Σύμφωνα με τη Βεδική ανθρωπολογία, τα συστατικά της ανθρώπινης φύσης είναι το φυσικό σώμα, το 'ashu' και το 'manas'. Το Ashu αντιπροσωπεύει τη ζωτική αρχή (διαφορετική από τα προσωπικά χαρακτηριστικά) και το manas το σύνολο των ψυχο-πνευματικών ικανοτήτων (νου, συναίσθημα και θέληση). Η πίστη στη διατήρηση των τριών συστατικών μετά το θάνατο αποδεικνύεται από το γεγονός ότι η οικογένεια απευθυνόταν στον αποθανόντα συγγενή στην επικήδεια τελετή ως μια ατομική συγκέντρωση των παραπάνω: «Είθε τίποτε από τα manas σου, τίποτε από τα ashu σου, τίποτε από τα μέλη σου, τίποτε από τα ζωτικά σου υγρά, τίποτε από το εδώ σώμα σου με κανέναν τρόπο να μη χαθεί» (Atharva Veda 18,2,24).
4. O Yama, θεός του θανάτου (αναφέρεται επίσης σε παλιά Βουδιστικά και Ταοϊστικά συγγράμματα) κυριαρχεί στις ψυχές των νεκρών και είναι επίσης αυτός που λαμβάνει τις προσφορές από την οικογένεια προς όφελος του εκλειπόντα. Στη Rig Veda αναφέρεται γι' αυτόν: «Ο Yama ήταν ο πρώτος που μας βρήκε την κατοικία μας, έναν τόπο που δεν μπορούν ποτέ να μας τον πάρουν, όπου οι αρχαίοι πατέρες μας αποχώρησαν όλοι όσοι γεννιούνται πάνε εκεί από αυτό το μονοπάτι, ακολουθώντας το δικό τους» (Rig Veda 10, 14, 2). Η θεία δικαιοσύνη παρέχονταν από τους θεούς Yama, Soma και Indra, όχι από κάποιον απρόσωπο νόμο όπως το κάρμα. Ένα από τα χαρακτηριστικά τους ήταν να ρίχνουν τους αμαρτωλούς σε μια αιώνια σκοτεινή φυλακή από την οποία δε θα μπορούσαν ποτέ να ξεφύγουν.

Η προϋπόθεση του να δρέπει κάποιος την ανταμοιβή μιας ζωής σε μια νέα γήινη ύπαρξη (αντί για παραδείσια μεταθανάτια ζωή) εμφανίστηκε στα Βραχμανικά συγγράμματα (9ος π.Χ. αιώνας). Ανέφεραν για μια περιορισμένη ουράνια αθανασία, που εξαρτιόταν από τις πράξεις και την ποιότητα των θυσιών που είχε κάνει κάποιος κατά τη διάρκεια της ζωής του. Μετά την ανταμοιβή για τα παραπάνω, οι άνθρωποι θα πρέπει να αντιμετωπίσουν έναν δεύτερο θάνατο στην ουράνια σφαίρα (punarmrityu) και μετά να επιστρέψουν σε μια γήινη ύπαρξη. Το κατάλληλο αντίδοτο για τη μοίρα αυτή προέκυψε να είναι η εσωτερική γνώση, κάτι που θα μπορούσε να επιτευχθεί μονάχα μέσα στη γήινη ύπαρξη ενός ανθρώπου.

Μετενσάρκωση στις Ουπανισάντ

Οι Ουπανισάντ ήταν τα πρώτα συγγράμματα που μετακίνησαν την τοποθεσία του 'δεύτερου θανάτου' ενός ατόμου από την ουράνια σφαίρα στον επίγειο κόσμο και που θεώρησαν ότι η κατάλληλη επίλυση του ζητήματος ήταν η γνώση της ταυτότητας του atman-Brahman. Η άγνοια του πραγματικού εσωτερικού εαυτού ενός ατόμου (ατμάν ή πουρούσα) βάζει το κάρμα σε κίνηση, το νόμο της αιτίας και του αποτελέσματος όπως αυτός νοείται στην Ανατολική πνευματική παράδοση. Η πρώτη του ξεκάθαρη διατύπωση μπορεί να βρεθεί στην Brihadaranyaka Upanishad (4,4,5):

Σύμφωνα με τι πράττει κανείς, σύμφωνα με το πώς συμπεριφέρεται κανείς, έτσι ανάλογα θα γίνει. Σ' αυτόν που πράττει καλό θα γίνει καλό. Σ' αυτόν που πράττει κακό θα γίνει κακό. Κάποιος γίνεται ενάρετος από ενάρετη δράση, κακός από κακή δράση.

Η Μετενσάρκωση (σαμσάρα) είναι ο πρακτικός τρόπος με τον οποίο κάποιος δρέπει τους καρπούς των πράξεών του. Ο εαυτός αναγκαστικά εισέρχεται σε μια νέα υλική ύπαρξη μέχρι να πληρωθεί όλο το καρμικό χρέος:

Μέσω της σκέψης, του αγγίγματος, της όρασης και των αισθημάτων και με την αφθονία της τροφής και του πιοτού γίνεται η γέννηση και η ανάπτυξη του ενσώματου εαυτού. Σύμφωνα με τις πράξεις του, ο ενσώματος εαυτός αναλαμβάνει επιτυχώς διάφορες μορφές σε διάφορες συνθήκες

(Shvetashvatara Upanishad 5,11)

Μπορούμε συνεπώς να διακρίνουμε μια θεμελιώδη στροφή στο νόημα της μεταθανάτιας ζωής από τη βεδική οπτική. Οι Ουπανισάντ εγκατέλειψαν τον στόχο της επικοινωνίας με τους θεούς (Agni, Indra, κ.λπ.), κάτι που θα ήταν κατορθωτό με τις καλές θυσίες και θεώρησαν ως τελική μοίρα του ανθρώπου την απρόσωπη συγχώνευση του ατμάν-μπραχμάν, κάτι που θα επιτευχθεί αποκλειστικά και μόνο με την εσωτερική γνώση. Στο νέο αυτό πλαίσιο, το κάρμα και η μετενσάρκωση αποτελούν στοιχεία κλειδιά που θα καθορίσουν όλες τις περαιτέρω επεκτάσεις στον Ινδουισμό.

Η Μετενσάρκωση στα Έπη και στις Πουράνας

Στη Μπαγκαβάτ Γκιτά, που είναι τμήμα του ινδικού έπους Μαχαμπαράτα, η μετενσάρκωση δηλώνεται ξεκάθαρα ως φυσική διαδικασία της ζωής που ακολουθείται από κάθε θνητό πλάσμα. Ο Κρίσνα λέει:

Ακριβώς όπως ο εαυτός προάγεται μέσω της παιδική ηλικίας, τη νιότη και τα γηρατειά στο φυσικό σώμα, έτσι προάγεται σε ένα άλλο σώμα μετά το θάνατο. Το σοφό άτομο δεν συγχύζεται με την αλλαγή αυτή που καλείται θάνατος (2,13). Ακριβώς όπως το σώμα ξεντύνεται από τα φθαρμένα ρούχα και φοράει καινούργια, έτσι ο απεριόριστος, αθάνατος εαυτός ξεντύνεται τα φθαρμένα σώματα και εισέρχεται σε νέα (2,22).

Στις Πουράνας αναπτύσσεται με μεγαλύτερη λεπτομέρεια το εν λόγω θέμα, έτσι ώστε συγκεκριμένες μοίρες προκύπτουν ανάλογα με το είδος των 'αμαρτιών' που έχει διαπράξει κανείς:

Ο δολοφόνος ενός βραχμάνου γίνεται λαίμαργος, ο δολοφόνος μιας αγελάδας γίνεται καμπούρης και ηλίθιος, ο δολοφόνος μιας παρθένου γίνεται λεπρός, και οι τρεις γεννιούνται σαν απόκληροι. Ο σφαγέας μιας γυναίκας και ο καταστροφέας εμβρύων γίνεται βάρβαρος γεμάτος ασθένειες, αυτός που προβαίνει σε παράνομες συνουσίες γίνεται ευνούχος, αυτός που πάει με τη γυναίκα του δασκάλου του γίνεται ανορεκτικός. Εκείνος που τρώει σάρκα γίνεται πολύ κόκκινος, αυτός που πίνει οινοπνευματώδη αποκτά αποχρωματισμένα δόντια... Αυτός που κλέβει φαί γίνεται αρουραίος, αυτός που κλέβει σπόρους γίνεται ακρίδα... αρώματα, γίνεται τρωκτικό, μέλι, γίνεται αλογόμυγα, κρέας, γίνεται όρνιο και αλάτι, γίνεται μυρμήγκι. Αυτός που κάνει αφύσικες διαστροφές γίνεται γουρούνι σε στάβλο, αυτός που έρχεται σε επαφή με μια γυναίκα Sudra (κατώτερη) γίνεται ταύρος, αυτός που είναι παθιασμένος γίνεται λάγνο άλογο... Αυτά και άλλα σημάδια και γέννες φαίνονται ότι είναι το κάρμα των ενσωματωμένων, που έγιναν από τους ίδιους στον κόσμο αυτό. Έτσι όσοι έχουν κάνει κακό κάρμα, έχοντας βιώσει τα βάσανα της κολάσεως, ξαναγεννιούνται με τα κατάλοιπα των αμαρτιών τους, σ' αυτές τις καθορισμένες μορφές.

(Garuda Purana 5)

Παρόμοιες ιδιαίτερες τιμωρίες δηλώνονται στους Νόμους του Μανού (The Laws of Manu 12, 54-69). Καθώς το καρμικό χρέος που έχει καταγράψει κανείς στο παρελθόν είναι αξιοσημείωτα μεγάλο, μια και μόνο ζωή δεν αρκεί για να καταναλωθεί. Έτσι, με σκοπό την επίτευξη της απελευθέρωσης, οι πολλές ζωές καθίστανται μια αναγκαιότητα. Η εξωτερική επέμβαση ενός θεού ή ενός ανθρώπου γκουρού είναι άχρηστη καθώς θα υποβίβαζε το ρόλο του κάρμα.

Ποιος ή τι μετενσαρκώνεται στο Ινδουισμό;

Σύμφωνα με τις Ουπανισάντ και τη φιλοσοφία της Βεδάντα, η οντότητα που μετενσαρκώνεται είναι ο απρόσωπος εαυτός (ατμάν). Το ατμάν δεν έχει προσωπική φύση και έτσι η χρήση της αυτοπαθούς αντωνυμίας 'εαυτός' δεν είναι κατάλληλη. Το ατμάν μπορεί να προσδιοριστεί μόνο μέσω της άρνησης οποιωνδήποτε προσωπικών χαρακτηριστικών. Αν και συγκροτεί τα οντολογικά υποστρώματα της ανθρώπινης ύπαρξης, το ατμάν δεν μπορεί να είναι ο φορέας της 'πνευματικής προόδου' κάποιου ατόμου, γιατί δε μπορεί να καταγράψει κανένα από τα δεδομένα που παράγονται στο απατηλό πεδίο της ψυχο-πνευματικής ύπαρξης. Η πνευματική πρόοδος που επισωρεύει κανείς προς την πραγμάτωση της ταυτότητας του ατμάν-Μπραχμάν καταγράφεται μέσω του κάρμα, ή μάλλον μέσω της ελαχιστοποίησης της ποσότητας του καρμικού χρέους. Το συνολικό φυσικό και πνευματικό σύμπλεγμα από το οποίο απαρτίζεται ένα ανθρώπινο ον αναδομείται στην επανενσάρκωση σύμφωνα με το κάρμα του. Στο επίπεδο αυτό, το νεοσχηματισμένο άτομο βιώνει τους καρπούς των δράσεών του από προηγούμενες ζωές και θα πρέπει να κάνει το καλύτερο δυνατό για να σταματήσει τον φαύλο κύκλο της αβίντυα (πλάνης) κάρμα - σαμσάρα.
Ως απαραίτητο βοήθημα στην εξήγηση του μηχανισμού της μετενσάρκωσης η Βεδάντα υιοθέτησε την έννοια ενός αέρινου λεπτού σώματος (sukshma-sharira) το οποίο είναι συνδεδεμένο με το ατμάν για όσο διαρκεί η αλληλεξάρτησή τους. Αυτός είναι ο πραγματικός φορέας των καρμικών οφειλών. Ωστόσο, αυτό το 'λεπτοφυές σώμα' δε μπορεί να αποτελέσει μια μορφή διατήρησης των προσωπικών χαρακτηριστικών κάποιου, δηλαδή οποιωνδήποτε στοιχείων της συνειδητής ψυχο-πνευματικής ζωής ενός ατόμου. Τα δεδομένα που καταγράφονται από το λεπτοφυές σώμα είναι σύνολο από κρυμμένες τάσεις ή εντυπώσεις (σαμσκάρα) που έχουν καταγραφεί από το κάρμα ως σπόροι που θα γεννήσουν μελλοντική συμπεριφορά και προσωπικό χαρακτήρα. Θα υλοποιηθούν υποσυνείδητα στη ζωή του ατόμου χωρίς να δώσουν σε κάποιον κάποια ένδειξη για να καταλάβει την πραγματική του κατάσταση. Δε μπορεί να υπάρχει καμία μορφή μετάδοσης συνειδητής μνήμης από μια ζωή σε μια άλλη, εφόσον ανήκει στον κόσμο της πλάνης και διαλύεται κατά το θάνατο.

Στις Νταρσάνες Σάμκυα και Γιόγκα, η οντότητα που μετενσαρκώνεται είναι το πουρούσα, ένα αντίστοιχο του ατμάν. Δεδομένης της απόλυτης δυαδικότητας μεταξύ του πουρούσα (πνεύμα) και της πρακρίτι (ύλη), τίποτε που να ανήκει στην ψυχο-πνευματική ζωή δε μπορεί να περάσει από τη μία ζωή στην άλλη γιατί ανήκει στην πρακρίτι, που έχει μια καθαρά απατηλή σχέση με το πουρούσα. Ωστόσο, η Γιόγκα Σούτρα (2,12) προσδιορίζει έναν παρόμοιο μηχανισμό μετάδοσης των αποτελεσμάτων του κάρμα από μια ζωή σε μια άλλη, όπως και στην περίπτωση της Βεδάντα. Αυτή η δεξαμενή του κάρμα ονομάζεται 'karmashaya'. Συνοδεύει το πουρούσα από τη μια ζωή στην άλλη, αντιπροσωπεύοντας το σύνολο των εντυπώσεων (σαμσκάρα) που δε μπόρεσαν να εκδηλωθούν λόγω των περιορισμών μιας συγκεκριμένης ζωής. Με κανέναν τρόπο δε μπορεί να είναι ένα είδος συνειδητής μνήμης, ένα σύνολο πληροφορίας που ένα άτομο θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει συνειδητά ή ένας πυρήνας προσωπικότητας, γιατί το karmashaya δεν έχει τίποτε το κοινό με τις ψυχο-πνευματικές ικανότητες. Αυτή η δεξαμενή του κάρμα εξυπηρετεί κυρίως ως μηχανισμός για την προσαρμογή των αποτελεσμάτων του κάρμα στη ζωή κάποιου. Υπαγορεύει, με έναν απρόσωπο και μηχανικό τρόπο, τη νέα γέννηση (jati), το μάκρος της ζωής (ayu) και τις εμπειρίες που θα τη συνοδεύσουν (bhoga).
 Πηγή: Esoterica.gr