Ελληνική μυθολογία

Από τη Σοφία Καρυπίδου -
πηγή: www.mfa.gr

"Οι περισσότεροι μύθοι περιέχουν πραγματικά γεγονότα"  -   Πλούταρχος

Η μυθολογία αντιπροσωπεύει την πρώτη προσπάθεια του ανθρώπου να δώσει νόημα στον κόσμο γύρω του και στη ζωή του. Οι μύθοι εμφανίζονται στα βάθη του ιστορικού χρόνου πριν ο ορθολογισμός και η επιστήμη αποκτήσουν την ιδιότητα να εξηγούν τον κόσμο. Είναι με άλλα λόγια δημιούργημα της ανθρώπινης περιέργειας και της ανθρώπινης νόησης πριν η νόηση γίνει μια συνειδητή αναζήτηση και περάσει στη σφαίρα της επιστήμης. Συμβολισμοί, προσωποποιήσεις, ιστορίες, αναπαραστάσεις, και αλληγορίες συνθέτουν ένα πλούσιο συμβολικό σύμπαν, απόδειξη της ανάγκης του ανθρώπου να
κατανοήσει τον κόσμο, τη θέση του μέσα σε αυτόν, τους νόμους της τάξης και τις θεϊκές αυτές δυνάμεις που τον ξεπερνούν.

Οι μυθολογίες δεν είναι ιστορικές μαρτυρίες, ούτε μπορούν να επαληθευτούν στην ολότητά τους με ιστορικο-αρχαιολογικές μεθόδους - κυρίως λόγω του ότι οι μυθοπλάστες ελάχιστα ενδιαφέρονταν να καταγράψουν τα δημιουργήματα της φαντασίας τους. Ωστόσο, όλοι οι μύθοι περιέχουν σπέρματα αλήθειας καθώς πηγή έμπνευσης για τη μυθοπλασία δεν μπορεί να είναι άλλη από την ίδια την πραγματικότητα των ανθρώπων, της φύσης, των θεών, της ζωής. Μύθος και πραγματικότητα, ιστορία και μυθοπλασία είναι οι δύο άρρηκτα
δεμένες όψεις της ανθρώπινης εμπειρίας.

Η ελληνική μυθολογία είναι από τις πλούσιες του κόσμου. Η ελληνική μυθολογία είναι ένα πνευματικό αγαθό με διαχρονική και ακατάλυτη αξία, όπως αποδεικνύεται από την τεράστια επίδραση που είχε στην παγκόσμια και κυρίως στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία, ζωγραφική γλυπτική και μουσική. Διαβάζοντας τις θαυμάσιες ιστορίες της ελληνικής μυθολογίας βυθίζεσαι σε έναν κόσμο
ομορφιάς και σοφίας που στην αρχική του σύλληψη θέλησε να εκφράσει το
αρχέγονο μάγεμα αλλά και τον τρόμο μπροστά στο Μέγα Μυστήριο της Φύσης και της Ζωής, που πάντα -παρά την επιστημονική και τεχνολογική πρόοδο θα παραμένει άλυτο, άγνωστο και μαγευτικό.

Ουρανός - Γαία: το πρώτο ζευγάρι Θεών

Πολύ πριν από τις κοσμολογικές θεωρίες των φιλοσόφων της Ιωνίας, η μυθολογική ποίηση είχε αναλάβει να ικανοποιήσει με θαυμάσιες εξηγήσεις τη φυσική περιέργεια του ανθρώπου για την γένεση του σύμπαντος και των θεών. Το μεγαλύτερο τμήμα αυτής της πρώτης κοσμογονίας ανιχνεύεται στο έργο " Θεογονία " του Ησίοδου. Μυθολογική στη μορφή της είναι βαθιά φιλοσοφική στο βάθος της, και τα κομμάτια που τη συνθέτουν είναι η πρώτη προσπάθεια ανακάλυψης των στοιχείων της φύσης και της πρώτης δημιουργίας.

Στην "Θεογονία" του Ησίοδου το Χάος, η Γη και ο Έρως αποτελούν την πρωταρχική τριάδα. Αυτές οι μορφές είναι αυτογέννητες και με τη σειρά τους γεννούν απογόνους, εκτός από τον Έρωτα που δεν γεννά αλλά ενεργεί σαν δύναμη έλξης που ωθεί τις άλλες δυνάμεις στη δημιουργία. Με τον Έρωτα όλα θα γεννηθούνε, διαδοχικά, από το Χάος και τη Γαία, δηλαδή από το διάστημα και τη γήινη ύλη.

Στην αρχή λοιπόν βασίλευε το αιώνιο, το βυθισμένο στο σκοτάδι Χάος. Αυτό
στάθηκε η πηγή ζωής στον κόσμο. Όλα προήλθαν από το χάος, οι θεοί οι
αθάνατοι και ολόκληρος ο κόσμος. Από το Χάος γεννήθηκε και η θεά Γαία. Η παντοδύναμη Γαία γέννησε πρώτα τον απέραντο γαλάζιο Ουρανό, τα Βουνά και το Πέλαγος. Ο Ουρανός αφού σκέπασε τον κόσμο ολάκερο, έσμιξε με την καρποδότρα Γαία και στο εξής η Γαία ενώνεται με τον Ουρανό για να φέρει στην επιφάνεια και τα άλλα στοιχεία. Ο γάμος τους που τραγουδήθηκε αργότερα από την ελληνική ποίηση θα είναι η πηγή της ζωής του κόσμου.

...ουρανός και γη μορφή μια ήταν, και αφού χωρίστηκαν το ένα από το άλλο,
γέννησαν και έφεραν στο φως τα πάντα, τα δένδρα, τα πετούμενα, θεριά που τρέφει η αρμύρα ως και το γένος των θνητών...

Ουρανός και Γαία είναι το πρωταρχικό ζευγάρι, το αθάνατο ζευγάρι που γεννά αρχικά τον Ωκεανό, τον ποταμό των ποταμών και ακολουθούν μυριάδες θεότητες που εκφράζουν τις μεγάλες δυνάμεις της Φύσης και τα κύρια φαινόμενά της. Νηρηίδες, Τιτάνες, Γίγαντες, Γοργόνες, Μέδουσα, Πήγασος, Κύκλωπες, Ωκεανίδες, χιλιάδες χιλιάδων γιοι και θυγατέρες που δίνουν ένα πρόσωπο σε γνωστά και άμεσα φυσικά φαινόμενα και σώματα, όπως οι
θάλασσες και οι στεριές, τα βουνά και τα ποτάμια, ο ήλιος και το φεγγάρι, η
μέρα και η νύχτα.

Όμως σύμφωνα με το μύθο, ο Ουρανός, που τόσο μεγάλο μέρος
είχε στη κοσμογένεση, θέλησε
κάποια στιγμή να σταματήσει αυτή τη διαδικασία. Έτσι, μόλις γεννιόντουσαν τα παιδιά του αυτός τα βύθιζε μέσα στα σπλάχνα της γης. Η μάνα τους, όμως, η Γαία, οργισμένη με την σκληρότητα του συζύγου της, οπλίζει εναντίον του τον πιο επιδέξιο από τους γιους της, τον Κρόνο, που αιφνιδιάζει τον
πατέρα του, τον ακρωτηριάζει και
ρίχνει μακριά τα νεκρά υπολείμματα του ανδρισμού του στη θάλασσα. Γύρω από αυτά τα θεϊκά
απομεινάρια μαζεύεται ένας λευκός αφρός από τον οποίο γεννιέται η Αφροδίτη. Ο Ουρανός και η προσπάθειά του να αναχαιτίσει την εξέλιξη του κόσμου
οδήγησε στην καταστροφή των παιδιών του αλλά και στη δική του καταδίκη στην αιώνια ανικανότητα. Το έργο της γέννησης, που ανεστάλη προσωρινά, συνεχίστηκε κάτω από την εξουσία του Κρόνου, δηλαδή του Χρόνου, που
ρυθμίζει στο εξής την αναγκαία πορεία των πραγμάτων.

Οι Μοίρες: το νήμα της ζωής και το πεπρωμένο

Οι Μοίρες απεικονίζονται ως τρεις γυναίκες που κλώθουν. Το νήμα που κρατούν είναι η ανθρώπινη ζωή. Η πρώτη Μοίρα, η Κλωθώ, γνέθει το νήμα της ζωής, η δεύτερη, η Λάχεση, μοιράζει τους κλήρους, καθορίζει τι θα "λάχει" στον καθένα. Η τρίτη Μοίρα, τέλος, η 'Ατροπος, κόβει χωρίς τον παραμικρό δισταγμό, όταν έρθει η ώρα, την κλωστή της ζωής των ανθρώπων.

Η λέξη "μοίρα" βγαίνει από το ρήμα "μοιράζω", είναι δηλαδή το "μερίδιο" και το "μερτικό", το κομμάτι που παίρνει ο καθένας από τη μοιρασιά ενός όλου.

Οι Μοίρες ορίζουν τη γένεση, τη ζωή και το θάνατο των ανθρώπων και είναι γι αυτό παντοδύναμες. Παρά τη δύναμη που έχουν οι Μοίρες στη ζωή, την εξέλιξη και το τέλος της ανθρώπινης ζωής, είναι ο Δίας αυτός που τους παραχωρεί τη μεγάλη εξουσία τους. Παραμένει δηλαδή ο Δίας Μοιραγέτης και οι θεοί υπακούν στη Μοίρα, μόνο και μόνο όμως επειδή οι ίδιοι την έχουν ορίσει.

Οι Μοίρες ήταν ιδιαίτερες παρουσίες στους γάμους, όπως στον γάμο του Δία και της Ήρας, όπου πήγαιναν και τραγουδούσαν. Όταν μια κοπέλα στην αρχαία
Αθήνα γινόταν νύφη, πρόσφερε τις κοτσίδες της στις Μοίρες και οι γυναίκες ορκίζονταν στο όνομά τους. Επίσης οι Μοίρες είναι πάντα παρούσες στα
σπουδαία γεγονότα, όπως για παράδειγμα στην ίδρυση των Ολυμπιακών Αγώνων από τον Ηρακλή. Επειδή η δύναμή τους φανερώνεται ιδιαίτερα κατά τη γέννηση του ανθρώπου, πιστευόταν ότι μπορούν να βοηθούν και στη γέννα. Έτσι, η Λάχεση λεγόταν ότι βοήθησε στη γέννα του Ασκληπιού.

Ο Πίνδαρος πρόσθεσε στις τρεις Μοίρες την Τύχη, που θεωρεί μάλιστα ότι έχει μεγαλύτερο κύρος από τις άλλες αδελφές της. Αλλά την αρχική τριάδα ξανασυναντάμε και αργότερα στον Πλάτωνα που στο έργο του "Πολιτεία" τις ονομάζει κόρες της Ανάγκης και τις παρουσιάζει καθισμένες σε έναν θρόνο η καθεμιά τους με χιτώνες λευκούς και στεφάνια στο κεφάλι τους να συνοδεύουν με τη φωνή τους την αρμονία που βασιλεύει στις ουράνιες σφαίρες.

Η Λάχεση ψάλλει το παρελθόν, η Κλωθώ το παρόν, η Ατροπος το μέλλον. Στον Αισχύλο οι Μοίρες μαζί με τις Ερινύες ήταν ματροκασίγνηται δηλαδή αδελφές από την ίδια μητέρα, τη Νύχτα.

Μέσα από αυτές τις μυθικές αντιλήψεις, διακρίνουμε τη διπλή, αμφίσημη φύση που είχαν οι Μοίρες. Όταν οι Μοίρες είναι κόρες της Νύχτας, θεωρούνται
δυνάμεις κακοποιές και αυθαίρετες. Όταν είναι κόρες του Δία, είναι
καλοπροαίρετες θεότητες και όργανα μιας ανώτερης θεϊκής τάξης. Οι Μοίρες
είναι "ουράνιες και χθόνιες συνάμα".

Ο Ασκληπιός: ο πρώτος γιατρός

Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες μορφές της ελληνικής μυθολογίας είναι ο Ασκληπιός. Το όνομά του έχει συνδεθεί με την επιστήμη της ιατρικής και
θεωρείται μάλιστα ότι ήταν ο πρώτος γιατρός. Η λατρεία του είχε μια μεγάλη
επίδραση στην ανάπτυξη της ελληνικής ιατρικής.

Γιος ενός θεού και μιας θνητής, του Απόλλωνα και της Κορωνίδας, ο Ασκληπιός δεν συγκαταλεγόταν στους ισχυρούς θεούς που κατοικούσαν στον Όλυμπο,
αλλά θεωρούνταν απλός ήρωας, που είχε θεϊκή καταγωγή. Μεγάλωσε στο Πήλιο στη σπηλιά του σοφού Κένταυρου Χείρωνα, όπου και έμαθε να γιατρεύει την
κάθε αρρώστια και την κάθε πληγή, είτε με ξόρκια, είτε με μαλακτικά βότανα,
είτε με χειρουργικές επεμβάσεις. Υπήρξε ιδιαίτερα αγαπητός στους ανθρώπους, που τον τιμούσαν και τον σέβονταν, ίσως επειδή δεν ήταν απλησίαστος και δεν προκαλούσε φόβο όπως οι υπόλοιποι θεοί. Αντίθετα, η θέση του ήταν πάντα κοντά στους ανθρώπους, για την ανακούφιση των οποίων πρόσφερε τις ιατρικές του γνώσεις. Πλήθος άρρωστοι και λαβωμένοι έρχονταν να τους κάνει καλά.

Ενδεικτικό της μεγάλης δραστηριότητας που ανέπτυξε είναι ότι βρέθηκαν πάρα πολλά ιερά του διασκορπισμένα στον ελλαδικό χώρο, χτισμένα σε μια ορισμένη απόσταση από τις πόλεις σε ψηλά μέρη και υγιεινά κοντά σε γάργαρες πηγές, πράσινο και ιερά άλση. Τους ναούς αυτούς περιποιούνταν οι ιερείς που ήταν οι διερμηνείς του Ασκληπιού, ασκώντας την ιατρική. Το πιο ξακουστό είναι το Ασκληπιείο της Επιδαύρου και ακολουθούν της Αθήνας, της Κω, απ' όπου
κατάγεται και ο πατέρας της ιατρικής επιστήμης ο Ιπποκράτης, και της
Περγάμου. Όταν οι ασθενείς προσέρχονταν στο ιερό αναζητώντας θεραπεία, δεν τους επιτρεπόταν η είσοδος, παρά μόνο μετά τον εξαγνισμό τους. Έπλεναν το σώμα τους, τελούσαν θυσία προς το θεό και έκαναν αυστηρή νηστεία. Το
βράδυ γίνονταν δεκτοί στο ιερό όπου και θα περνούσαν τη νύχτα τους. Με την ανάπτυξη της λατρείας του Ασκληπιού, ο θεός περιτρυγυρίστηκε από την ελληνική φαντασία με μια ακολουθία από δαίμονες ή δευτερεύουσες θεότητες που τα ονόματά τους εκφράζουν τις ιδέες της καλοζωίας, της υγείας ή της θεραπείας.

Όμως ο Ασκληπιός θεώρησε ότι πέρα από τους ανθρώπους μπορούσε να
αναστήσει και πεθαμένους, γεγονός το οποίο ο Δίας θεώρησε αλαζονεία - ύβρις με τον αρχαίο όρο - γι αυτό και έριξε νεκρό τον Ασκληπιό με ένα αστροπελέκι. Ο Απόλλωνας, για να εκδικηθεί για το θάνατο του γιου του, σκότωσε τους Κύκλωπες που σφυρηλάτησαν τον κεραυνό κι απομακρύνθηκε για το λόγο αυτό πολύ καιρό από τον Όλυμπο.